Forsætisráðherrabókin
Seinustu daga hef ég verið að lesa Forsætisráðherrabókina, æviágrip ráðherra og forsætisráðherra Íslands í 100 ára sögu heimastjórnar á Íslandi, 1904-2004. Eru þar margir mjög áhugaverðir kaflar og fróðlegir til lestrar, áhugaverðir öllum þeim sem áhuga hafa á sagnfræðilegu efni: sögu landsins og þeirra sem gegnt hafa þessu valdamikla embætti. Hefst bókin á ítarlegum inngang eftir Ólaf Teit Guðnason ritstjóra bókarinnar. Davíð Oddsson utanríkisráðherra, ritar mjög áhugaverðan kafla um Hannes Hafstein, er hann leiftrandi af skemmtilegum upplýsingum og góðri frásögn um ævi þessa merka manns, sem fyrstur Íslendinga settist á ráðherrastól 1. febrúar 1904. Persónulega séð hafði ég mest gaman af lestri þessa kafla, en það er flestum mjög vel kunnugt að Davíð er leiftrandi og skemmtilegur penni. Kaflinn er því virkilega vel úr garði gerður. Kaflinn um Jón Magnússon eftir Sigurð Líndal fyrrum prófessor, er vel skrifaður og margt sem þar vekur athygli sagnfræðispekinga. Björn Bjarnason dómsmálaráðherra, skrifar um ævi Jóns Þorlákssonar og kemur margt mjög athyglisvert fram í skrifum Björns. Hvet ég annars alla til að lesa ítarlega ævisögu Jóns eftir Hannes Hólmstein, en Björn vitnar oft í hana í góðri grein sinni. Gunnar Helgi Kristinsson fer yfir ævi Tryggva Þórhallssonar, en hann var áhrifamikill stjórnmálamaður og átti þátt í einum umdeildasta atburði stjórnmálasögu aldarinnar, þingrofinu 1931 sem hafði mikil áhrif á atburði áranna sem á eftir fylgdu í stjórnmálasögunni og lengra ef út í það er farið.

Skrif Önnu Ólafsdóttur Björnsson um Ásgeir Ásgeirsson forseta, voru einnig mjög fróðleg. Mjög gagnlegt var að lesa ítarlegan kafla Tryggva Gíslasonar fyrrum skólameistara MA, um Hermann Jónasson, einn öflugasta stjórnmálamann aldarinnar, sem sat í embætti framanaf stríðsárunum og var áberandi í embættisverkum sínum. Jakob F. Ásgeirsson skrifaði mjög heilsteyptan og áhugaverðan kafla um Ólaf Thors, manninn sem leiddi Sjálfstæðisflokkinn í 27 ár og leiddi fleiri ríkisstjórnir í sögu landsins en nokkur annar, fimm talsins. Kaflinn er lifandi og heillandi, sem er vart óeðlilegt þegar sögð er saga jafnmerks manns og áhrifamikils á sögu landsins og samtíð sína og hann var. Ingólfur Margeirsson skrifar góðan kafla um Stefán Jóhann Stefánsson sem leiddi ríkisstjórn 1947-1949, fyrstur Alþýðuflokksmanna. Helgi Skúli Kjartansson ritar um Emil Jónsson sem var forsætisráðherra minnihlutastjórnar Alþýðuflokksins í tæpt ár, en mjög áhrifamikill í stjórnmálasögu viðreisnartímans og einn arkitekta hennar. Guðni Th. Jóhannesson skrifar um dr. Bjarna Benediktsson, þann mann sem ég tel að hafi haft mest áhrif á stjórnmálasögu 20. aldarinnar, manninn sem mótaði utanríkisstefnu landsins og var einn af helstu arkitektunum að viðreisn og síðast en ekki síst stefnu Sjálfstæðisflokksins í utanríkis- og varnarmálum á fyrstu árum flokksins á mótunarárum lýðveldisins. Bjarni var kraftmikill stjórnmálamaður og einkennist kaflinn vel af stöðu hans þegar öldin er gerð upp. Hann er vel skrifaður og áhugaverður eins og sá sem um er ritað. Birgir Ísleifur Gunnarsson skrifar um stjórnmálaferil og ævi Jóhanns Hafstein sem var áberandi í stjórnmálastörfum en þurfti að taka við forsætisráðherraembætti við erfiðar aðstæður: í skugga fráfalls Bjarna, sem lést langt um aldur fram. Jóhann sannaði á stuttum forsætisráðherraferli hversu heilsteyptur hann var og öflugur í sínum stjórnmálastörfum.

Dr. Hannes Hólmsteinn Gissurarson skrifar um Ólaf Jóhannesson sem var forsætisráðherra tvívegis á áttunda áratugnum og áberandi í stjórnmálalífi landsins um langt skeið og ennfremur sem helsti lagasérfræðingur landsins og prófessor í þeim fræðum. Fróðlegt er að lesa umfjöllun Hannesar um stormasama forsætisráðherratíð Ólafs í vinstristjórn 1978-1979, en það er jafnan mjög athyglisvert, fyrir okkur sem höfum lesið stjórnmálasöguna og þekkjum í okkar samtíð ekki nema stjórnmálalegan stöðugleika í seinni tíð, að lesa um lætin sem áttu sér stað innan þeirrar stjórnar Ólafs. Jónína Michaelsdóttir skrifar um Geir Hallgrímsson. Jafnan hefur mér þótt mikið til Geirs koma og lesið mér mikið til um feril hans og stjórnmálaverk. Ferill hans var lengst af sigursæll, hann var borgarstjóri samfellt í 13 ár og varð forsætisráðherra 1974, eftir glæstasta kosningasigur Sjálfstæðisflokksins. Eftir tvær kosningar 1978 gjörbreyttist staða Geirs og var ferill hans á næstu fimm árum ein sorgarsaga. Flokkurinn klofnaði vegna stjórnarmyndunar 1980 og óróleiki varð innan hans vegna þess. En Geir sannaði styrk sinn með því að landa málinu með því að sameina brotin við lok formannsferils síns 1983. Hinsvegar var mjög leitt að þingmenn Sjálfstæðisflokksins skyldu ekki bera gæfu til þess að kjósa Geir sem forsætisráðherra að loknum kosningunum, en taka þess í stað þann kost að hljóta fleiri ráðherrastóla til að sinna eigin metnaði. En það er það merkilegasta við arfleifð Geirs að hann skilaði flokknum heilum og vann verk sín af hógværð og heiðarleika og var heill í verkum sínum. Hann var heilsteyptur stjórnmálamaður sem hugsaði um hagsmuni heildarinnar umfram eigin hagsmuni og stöðu stjórnmálalega séð. Þeim sem vilja kynna sér ævi Geirs betur, bendi ég á rit Andvara 1994, en þá ritaði Davíð Oddsson, ítarlega grein um Geir og ævi hans.

Guðmundur Árni Stefánsson ritar athyglisverða grein um Benedikt Gröndal, sem setið hefur styst allra forsætisráðherra í embættinu, en var engu að síður mjög áberandi í stjórnmálastörfum sínum. Dregur Guðmundur Árni margt fróðlegt fram í umfjöllun sinni. Jón Ormur Halldórsson prófessor, skrifar mjög fróðlega og athyglisverða grein um dr. Gunnar Thoroddsen sem varð forsætisráðherra í lok stjórnmálaferils síns árið 1980, þá sjötugur að aldri. Hann varð þingmaður yngstur allra árið 1934, var borgarstjóri 1947-1959 og sat í nokkur ár sem fjármálaráðherra. Hann hætti afskiptum af stjórnmálum 1965 og varð sendiherra í Danmörku og gaf kost á sér til embættis forseta Íslands árið 1968, en tapaði fyrir dr. Kristjáni Eldjárn og varð hæstaréttardómari 1970. Hann stoppaði þar stutt, ákvað að taka á ný þátt í stjórnmálum sama ár eftir lát dr. Bjarna og fór á ný í innsta hring stjórnmála. Gunnar varð varaformaður flokksins eins og hann hafði verið áður og varð forsætisráðherra 1980 eftir umdeildustu stjórnarmyndun lýðveldissögunnar sem klauf Sjálfstæðisflokkinn. Hann sat í embætti þar til örfáum mánuðum fyrir lát sitt 1983. Einstakur maður, einstakur ferill, einstök umfjöllun um þennan merka mann í stjórnmálasögunni, rituð af þeim manni sem Gunnar valdi sem aðstoðarmann sinn í forsætisráðuneytinu. Sigurður Eyþórsson ritar um Steingrím Hermannsson og kemur þar margt mjög athyglisvert fram. Steinar J. Lúðvíksson skrifar um Þorstein Pálsson og kemur með fróðlega lýsingu á forsætisráðherratíð Þorsteins sem var stormasöm. Í bókarlok ritar Styrmir Gunnarsson svo fróðlega grein um Davíð Oddsson sem sat í embætti lengur en nokkur annar, rúm 13 ár og hafði mikil áhrif á stjórnmálasögu landsins.

Hef ég mikinn áhuga á stjórnmálum almennt og segja má því með sanni að þessi bók hafi heillað mig og fangað athygli mína mjög, enda paradís í orðsins fyllstu merkingu fyrir stjórnmálaáhugafólk. Ég hvet alla til að lesa bókina, ef þeir hafi ekki gert það nú þegar. Um er að ræða mjög merka bók, fróðlega samantekt á ævi þeirra sem setið hafa í forystu íslenskra stjórnmála við borðsendann á ríkisstjórnarborðinu, staðið í stafni stjórnarskútunnar og stjórnað för. Starf forsætisráðherra er stórt og mikið og reynir fljótt á stjórnmálamenn þegar þeir taka við embættinu, hvort þeir standi undir byrðinni og þeirri stjórnmálaforystu sem nauðsynleg er þeim sem tekur við því. Embættið er krefjandi og mikið fyrir hvern þann sem er áberandi í stjórnmálastörfum en jafnframt rétti vettvangurinn fyrir sannan leiðtoga til að reyna á hæfileika sína til forystu. Tel ég eftir lestur bókarinnar og að hafa lesið samantektina að flestir forsætisráðherrarnir hafi sinnt starfi sínu með miklum ágætum, sumir standa meira upp úr sögulega séð en aðrir, en það er eins og gengur vissulega. Margir kraftmiklir stjórnmálamenn ná aldrei svo langt að komast í þetta mikla embætti, en hafa engu að síður sannað kraft sinn sem stjórnmálamanns með verkum sínum á öðrum vettvangi. Um marga þeirra stjórnmálamanna sem hér er fjallað um, hafa verið ritaðar ævisögur í ítarlegra formi eða skrifað um þá í Andvara. Það er nauðsynlegt öllum sönnum stjórnmálaáhugamönnum að setjast niður, með þessa bók eða aðra og kynna sér ævi þessara stjórnmálaleiðtoga og jafnframt kynnast sögunni í návígi. Það er öllum hollt.

Óliver
Einn vinsælasti söngleikur sögunnar, Óliver, eftir Lionel Bart, byggður á samnefndri skáldsögu Charles Dickens, var frumsýndur hjá Leikfélagi Akureyrar í gærkvöldi. Var ég viðstaddur frumsýninguna og hafði mjög gaman af. Söguna um Oliver Twist þekkja auðvitað allir, enda verk Dickens löngu orðið sígilt. Hún er allt í senn spennandi, falleg og átakanleg. Söngleikurinn hefur verið með vinsælustu söngleikjum heims frá því um 1960 þegar hann var frumsýndur og kvikmyndaútgáfan er löngu orðin sígild. Dickens samdi söguna um munaðarleysingjann Óliver um miðja 19. öldina og naut sagan þegar mikilla vinsælda. Þar birtast átök hins góða og illa og vakti Dickens sérstaklega athygli á kjörum þeirra sem minna mega sín. Persónurnar eru fjölbreyttar og litríkar og bófaforinginn Fagin er löngu kominn í hóp sígildra bókmenntapersóna. Í tilefni uppsetningar LA á Óliver endurútgaf JPV útgáfa sögu Dickens nú í haust.

Um er að ræða eina stærstu uppsetningu í sögu Leikfélagsins. Um 60 manns koma að sýningunni, t.d. fjöldi leikara og 15 manna hljómsveit Sinfóníuhljómsveitar Norðurlands. Þegar mest lætur eru 47 manns á sviðinu. Gísli Rúnar Jónsson leikari og leikstjóri, á heiðurinn af nýrri þýðingu söngleiksins en leikstjóri er Magnús Geir Þórðarson leikhússtjóri. Guðmundur Óli Gunnarsson er hljómsveitarstjóri og Sigurjón Jóhannsson hannar leikmynd og búninga. Í helstu hlutverkum eru Ólafur Egill Egilsson, Þórunn Erna Clausen, Jón Páll Eyjólfsson, Margrét Eir Hjartardóttir, Ólafur Rúnarsson, Esther Talía Casey, Skúli Gautason, Þorsteinn Bachmann og Saga Jónsdóttir. Óliver er leikinn af Gunnari Erni Steffensen, 10 ára dreng úr Eyjafirði. Alls taka 18 börn þátt í uppsetningunni og sex manna kór. Þetta er því mikil og öflug sýning. Ólafur Egill er að öllum ólöstuðum senuþjófur sýningarinnar og fer á kostum í hlutverki Fagin og glæðir persónuna miklu lífi. Gunnar Örn er frábær í hlutverki Ólivers og á stórleik. Óhætt er að hvetja alla Eyfirðinga og nærsveitamenn til að líta á sýninguna, enda við allra hæfi og einstaklega vel úr garði gerð. Þetta var góð kvöldstund í gamla góða leikhúsinu.

Dagurinn í dag
1984 Rajiv Gandhi og Kongress-flokkurinn vinnur mikinn sigur í indversku þingkosningunum, sem haldnar voru nokkrum vikum eftir að móðir hans, Indira Gandhi sem verið hafði forsætisráðherra nær samfellt í 20 ár, var myrt. Rajiv sat í embætti til ársins 1989, en féll fyrir morðingjahendi í maí 1991
1986 Harold Macmillan fyrrum forsætisráðherra Bretlands, lést, 92 ára að aldri - hann sat í embætti sem forsætisráðherra og leiðtogi breska Íhaldsflokksins 1957-1963 og hlaut viðurnefnið Super Mac og Mac the Knife í breskum stjórnmálum. Hann hætti afskiptum af stjórnmálum vegna heilsubrests 1963
1989 Vaclav Havel kjörinn forseti Tékkóslóvakíu - hann sat í embætti þar til landinu var skipt í tvennt árið 1993. Varð þá forseti Tékklands og sat í embætti í tvö 5 ára kjörtímabil og lét af embætti 2003
1992 Fernando Collor de Mellor forseti Brasilíu, segir af sér embætti vegna hneykslismála - Mellor var fyrsti lýðræðislega kjörni forseti landsins í 29 ár og sigraði naumlega í forsetakosningum árið 1990
1995 Ríkisstjórnin samþykkti að banna umsækjendum um opinberar stöður að njóta nafnleyndar

Snjallyrði dagsins
Máninn hátt á himni skín, hrímfölur og grár.
Líf og tími líður og liðið er nú ár.
Bregðum blysum á loft bleik þau lýsa um grund.
Glottir tungl og hrín við hrönn og hratt flýr stund.

Kyndla vora hefjum hátt, horfið kveðjum ár.
Dátt hér dansinn stígum dunar ísinn grár.
Bregðum blysum á loft bleik lýsa um grund.
Glottir tungl og hrín við hrönn og hratt flýr stund.

Komi hver sem koma vill! Komdu nýja ár.
Dönsum dátt á svelli, dunar ísinn blár.
Bregðum blysum á loft bleik lýsa um grund.
Glottir tungl og hrín við hrönn og hratt flýr stund.
Jón Ólafsson (Álfadans)